چەمکەکان: دیموکراسی

(٩)

لە ئینگلیزییەوە: ساڤان ئاکۆ

چەمکی دیموکراسی واتای ئەوە دەگەیەنێت کە خەڵک خۆیان ڕابەر و نوێنەرەکانیان هەڵدەبژێرن و هەر خۆیشیان ڕووبەڕووی بەرپرسیارێتییان دەکەنەوە لە بەئەنجامگەیاندنی ئەرکەکانیان. لە سیستمی دیموکراسیدا خەڵکی لەوەی ڕەخنەی نوێنەرەکانیان بکەن ئازادن، ئەوانیش لەسەریانە گوێ لە خەڵکی بگرن و بەدەم پێویستی و پێشنیارەکانیانەوە بچن. لە فەرهەنگی مۆدێرنەدا دیموکراسی شێوازێکی حوکمڕانییە کە دانیشتوان تێیدا ڕاستەوخۆ هێز بەکار دەهێنن یان هەڵبژاردن لە ناو خۆیاندا بۆ هەڵبژاردنی نوێنەرێک دەکەن، کە هەر بەشێکە لە خۆیان.

زاراوەی دیموکراسی بۆ یەکەم جار لە سیاسەتی یۆنانی کۆن و بیری فەلسەفیی ئەوکاتدا دەرکەوت، لە دەوڵەتی ئەسینا. وشەکە لە ''دیمۆس''ەوە سەرچاوەی گرتووە، کە بە مانای گەل یان میللەت دێت.

لە سیستمی دیموکراسیدا تاکەکان ڕۆڵی گرنگیان هەیە کە دەبێت پێوەی پابەند ببن، ڕۆڵی سەرەکییان ئەوەیە بەشدار بن لە ژیانی گشتیدا و پابەند بن بەوەی ئاگاداری کێشە گشتییەکان بن و وریایانە چاودێریی ئەوە بکەن کە نوێنەرەکانیان ئەم هێزەی ئەوان پێیان داون چۆن بە کار دەهێنن و ڕا و بۆچوونەکانی خۆیان دەرببڕن. لەگەڵ هەموو ئەمانەدا، سەرەکیترین ئەرکیان ئەوەیە لە هەڵبژاردنەکاندا بەشدار ببن و دەنگ بە نوێنەرەکانیان بدەن.

یەکێک لەو ڕەخنانەی لە دیموکراسی دەگیرێت، ئەوەیە کە حوکمی زۆرینەیە بەسەر کەمینەدا، بەو مانایەی زۆرینەیەک قۆرخی تەواوی جومگەکانی دەسەڵاتی سیاسی دەکات و کەمینەکان یان دەبنە ئۆپۆزسیۆن یان بەشێکی بچووکیان دەبێت. بەڵام دیموکراسی بەرگری لە خۆی دەکات بەوەی هەمیشە مافی کەمینە پارێزراوە و بەپێی ڕێژەی ئەو متمانەیەی پێیان دراوە، بەشداری لە دەسەڵاتی سیاسیدا دەکەن.

بەپێی پێوەری بیرمەندی سیاسی لاری دەیمۆند، دیموکراسی لە چوار بەشی سەرەکی پێک هاتووە:

- سیستمێکی سیاسییە بۆ هەڵبژاردن و ئاڵوگۆڕکردنی دەسەڵات لە ڕێگەی دەنگدانی ئازاد و یەکسانەوە.

- بەشداریکردنی گەل لە ژیانی سیاسی و مەدەنیدا

- پاراستنی تەواوی ماف و ئازادییەکانی گەل

- جێبەجێکردنی یاسا بە شێویەکی یەکسان و دادپەروەرانە

لە دنیای ئەمڕۆ و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا، شەڕێکی گەورە لەسەر سەرپێخستن و چەسپاندنی دیموکراسی هەیە و زۆرینەی وڵاتەکانی ڕۆژئاوا بانگەشەی ئەوە دەکەن کە جێبەجێی ئەو فۆڕمە لە سیستم و حوکمڕانێتی دەکەن، ئەوەش ئاڕاستەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکرێت کە زۆر دوورە لەم جۆرە لە شێوازی حوکمڕانێتی. بەڵام زۆرینەی ئاڕاستەکان و ئەو نووسراو و بیروڕایانەی کە بیرمەندە سەردەستەکانی ئەمڕۆ هەیانە، ئەوەیە کە لە هیچ کام لە دەوڵەتەکاندا بە فیعلی و بە تەواوی ئەو سیستمە پەیڕەو ناکرێت و هێشتاش مرۆڤایەتی لەژێر چەوساندنەوەی کەمینە و دیکتاتۆرییەتێکی زۆرینەدایە.