چەمکەکان: تۆتالیتاریزم

(٨)

لە ئینگلیزییەوە: ساڤان ئاکۆ

تۆتالیتاریزم فۆڕمێکە بۆ حوکمڕانێتی، کە تەواوی ماف و ئازادییەکانی خەڵک دەچەپێنێت و لەپێناو مانەوەیدا هەوڵ بۆ پەراوێزخستنی تەواوی ئایدیا و بیروبڕوا جیاوازەکان لە خۆی دەدات. بێنیتۆ مۆسۆلۆنی، دیکیتاتۆری ئیتاڵیا، لە ساڵی ١٩٢٠دا مانا و دەلالەتەکانی تۆتالیتاریزمی بۆ پێناسکردنی دەوڵەتی فاشیستی ئیتاڵیا ساغ کردەوە، کە وتی: ''هەموو لە ناو و لەپێناو دەوڵەتدا، لە دەرەوەی دەوڵەت هیچ شتێک و لە دژی دەوڵەتیش هەر هیچ شتێک.'' هەر بۆیە سەدەی بیستەم و لە دوای جەنگی جیهانیی یەکەم و سەرەتاکانی جەنگی جیهانیی دووەم، بە لەدایکبوون و گەشەکردنی قووڵی ئەم ئایدیایە بۆ حوکمڕانێتی دادەنرێت.

لە سەرەتاکانی جەنگی جیهانیی دووەمدا تۆتالیتاریزم بووە مورادیفی دەسەڵاتی تاکحیزبیی ڕەها و ستەمکار، کە ژیان لە سایەیدا تەنها بۆ حیزب و ئەندامەکانیەتی. ئەو نموونانەی بۆ وێنەی تۆتالیتاریزم دەهێنرێنەوە و ئەم جۆرە حوکمڕانێتیەیان هەبووە، یەکێتیی سۆڤێت لەژێر دەسەڵاتی جۆزێف ستالین، ئەڵمانیای نازی لەژێر دەسەڵاتی ئەدۆڵف هیتلەر، کۆماری چین لەژێر دەسەڵاتی ماو تسی تۆنگ و کۆریای باکوور لەژێر دەسەڵاتی کیم دیناستین، کە تێیاندا خەڵک پشتیوانییەکی بێپایان و لە ڕادەبەدەر بۆ حیزبی تاکڕەو و سەرۆکەکەیان دەردەبڕن و بەرهەڵستیی ستەمکارییەکانی ناکەن و هەمیشە لە ئاستیاندا بێدەنگن، ئەمەش لە ئیرادەی ئازادیانەوە نییە، بەڵکو بۆ مانەوە و بژێویی ژیانیانە.

تۆتالیتاریزم زۆر جاریش بە دیکتاتۆرییەت، دیسپۆتیزم یان ستەمکاری ناو دەبرێت، ئەویش لەبەر ئەوەی لە ڕووی ئیدارییەوە تەواوی دامەزراوە و دەزگاکانی دەوڵەت دەچنە ژێر دەسەڵات و چاودێریی بەردەوامی حیزب و سەرۆک و دەستوپێوەندەکانی و لە هەموو نەریتە یاسایی و سیاسییەکان بەتاڵ دەکرێنەوە.

لە ڕووی ئابوورییەوە، دەسەڵاتی سیاسیی تۆتالیتار گرنگی بە پیشەسازی دەدات و تەنانەت تا داگیرکاریی سەرچاوەکانی بەرهەمهێنان کە دەشێت موڵکی خەڵک بن، دەڕوات و تێیاندا تەواوی سەرچاوەکان ڕاستەوخۆ بەرەو قازانج و بەدەستهێنانی سەرمایە ئاڕاستە دەکرێن، بەڵام قازانجەکە بۆ خەڵک نییە، بۆ حیزب و لە ناویشیدا بۆ کەمینەیەکە.

لە دەوڵەتی تۆتالیتاریدا پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و تاکییەکانیش وەک یاسایی و سیاسییەکان لەژێر چاودێریی بەردەوامی حیزب و دەسەڵاتی سیاسیدایە، بۆ نموونە کۆڕ و کۆبوونەوە و پێکەوەبوونەکان هەمیشە بە چاو و سیخوڕەکانی حیزب تەنراوە، بە ئامانجی ئەوەی گەر تێیاندا باس لە پیلان و بەرنامەڕێژی بۆ لەناوبردنی ئەو جۆرە ژیانەی هەیانە بکرێت، دەستبەجێ کپ بکرێنەوە.

ئەگەر لە کۆتاییەکانی نیوەی یەکەمی سەدەی بیستدا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ کۆمەڵێک دەوڵەت ئەزموونی ئەم جۆرە حوکمڕانێتییەیان کردبێت و بگرە شانازییشیان پێوە کردبێت، لەمڕۆدا زۆرێک لە دەوڵەتەکان هەمان فۆڕمی حوکمڕانێتییان هەیە، بەڵام بە شێوەیەکی کپ و داپۆشراو و ماکیاژکراو بە کۆمەڵێک لە دروشمەکانی سەردەم، ئەمەش بە هەبوونی حیزبی تاکڕەو و مۆنۆپۆڵکردنی تەواوی جومگەکانی حوکمڕانێتی و چەپاندنی ماف و ئازادییەکان و لەجێخستنی کۆڕ و کۆبوونەوە و پێکەوەییەکان بە چاودێریی چڕ و بەردەوام دەناسرێتەوە.