Skip to main content

چەمکەکان: تۆتالیتاریزم

(٨)
لە ئینگلیزییەوە: ساڤان ئاکۆ
تۆتالیتاریزم فۆڕمێکە بۆ حوکمڕانێتی، کە تەواوی ماف و ئازادییەکانی خەڵک دەچەپێنێت و لەپێناو مانەوەیدا هەوڵ بۆ پەراوێزخستنی تەواوی ئایدیا و بیروبڕوا جیاوازەکان لە خۆی دەدات. بێنیتۆ مۆسۆلۆنی، دیکیتاتۆری ئیتاڵیا، لە ساڵی ١٩٢٠دا مانا و دەلالەتەکانی تۆتالیتاریزمی بۆ پێناسکردنی دەوڵەتی فاشیستی ئیتاڵیا ساغ کردەوە، کە وتی: ''هەموو لە ناو و لەپێناو دەوڵەتدا، لە دەرەوەی دەوڵەت هیچ شتێک و لە دژی دەوڵەتیش هەر هیچ شتێک.'' هەر بۆیە سەدەی بیستەم و لە دوای جەنگی جیهانیی یەکەم و سەرەتاکانی جەنگی جیهانیی دووەم، بە لەدایکبوون و گەشەکردنی قووڵی ئەم ئایدیایە بۆ حوکمڕانێتی دادەنرێت.
لە سەرەتاکانی جەنگی جیهانیی دووەمدا تۆتالیتاریزم بووە مورادیفی دەسەڵاتی تاکحیزبیی ڕەها و ستەمکار، کە ژیان لە سایەیدا تەنها بۆ حیزب و ئەندامەکانیەتی. ئەو نموونانەی بۆ وێنەی تۆتالیتاریزم دەهێنرێنەوە و ئەم جۆرە حوکمڕانێتیەیان هەبووە، یەکێتیی سۆڤێت لەژێر دەسەڵاتی جۆزێف ستالین، ئەڵمانیای نازی لەژێر دەسەڵاتی ئەدۆڵف هیتلەر، کۆماری چین لەژێر دەسەڵاتی ماو تسی تۆنگ و کۆریای باکوور لەژێر دەسەڵاتی کیم دیناستین، کە تێیاندا خەڵک پشتیوانییەکی بێپایان و لە ڕادەبەدەر بۆ حیزبی تاکڕەو و سەرۆکەکەیان دەردەبڕن و بەرهەڵستیی ستەمکارییەکانی ناکەن و هەمیشە لە ئاستیاندا بێدەنگن، ئەمەش لە ئیرادەی ئازادیانەوە نییە، بەڵکو بۆ مانەوە و بژێویی ژیانیانە.
تۆتالیتاریزم زۆر جاریش بە دیکتاتۆرییەت، دیسپۆتیزم یان ستەمکاری ناو دەبرێت، ئەویش لەبەر ئەوەی لە ڕووی ئیدارییەوە تەواوی دامەزراوە و دەزگاکانی دەوڵەت دەچنە ژێر دەسەڵات و چاودێریی بەردەوامی حیزب و سەرۆک و دەستوپێوەندەکانی و لە هەموو نەریتە یاسایی و سیاسییەکان بەتاڵ دەکرێنەوە.
لە ڕووی ئابوورییەوە، دەسەڵاتی سیاسیی تۆتالیتار گرنگی بە پیشەسازی دەدات و تەنانەت تا داگیرکاریی سەرچاوەکانی بەرهەمهێنان کە دەشێت موڵکی خەڵک بن، دەڕوات و تێیاندا تەواوی سەرچاوەکان ڕاستەوخۆ بەرەو قازانج و بەدەستهێنانی سەرمایە ئاڕاستە دەکرێن، بەڵام قازانجەکە بۆ خەڵک نییە، بۆ حیزب و لە ناویشیدا بۆ کەمینەیەکە.
لە دەوڵەتی تۆتالیتاریدا پەیوەندییە کۆمەڵایەتی و تاکییەکانیش وەک یاسایی و سیاسییەکان لەژێر چاودێریی بەردەوامی حیزب و دەسەڵاتی سیاسیدایە، بۆ نموونە کۆڕ و کۆبوونەوە و پێکەوەبوونەکان هەمیشە بە چاو و سیخوڕەکانی حیزب تەنراوە، بە ئامانجی ئەوەی گەر تێیاندا باس لە پیلان و بەرنامەڕێژی بۆ لەناوبردنی ئەو جۆرە ژیانەی هەیانە بکرێت، دەستبەجێ کپ بکرێنەوە.
ئەگەر لە کۆتاییەکانی نیوەی یەکەمی سەدەی بیستدا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ کۆمەڵێک دەوڵەت ئەزموونی ئەم جۆرە حوکمڕانێتییەیان کردبێت و بگرە شانازییشیان پێوە کردبێت، لەمڕۆدا زۆرێک لە دەوڵەتەکان هەمان فۆڕمی حوکمڕانێتییان هەیە، بەڵام بە شێوەیەکی کپ و داپۆشراو و ماکیاژکراو بە کۆمەڵێک لە دروشمەکانی سەردەم، ئەمەش بە هەبوونی حیزبی تاکڕەو و مۆنۆپۆڵکردنی تەواوی جومگەکانی حوکمڕانێتی و چەپاندنی ماف و ئازادییەکان و لەجێخستنی کۆڕ و کۆبوونەوە و پێکەوەییەکان بە چاودێریی چڕ و بەردەوام دەناسرێتەوە.
تاگ:

زۆرترین خوێنراو

چەمکەکان: ڕادیکاڵیزم

(١) لە ئینگلیزییەوە: ساڤان ئاکۆ کەسی ڕادیکاڵ، کە بە ڕادیکاڵیست ناو دەبرێت، کەسێکە ویستی گۆڕانکاری و ڕیفۆرمی ڕیشەیی بەشێک یان تەواوی سیستمی سیاسی و ئابووری و کەلتووری و کۆمەڵایەتیی هەیە. وشەی ڕادیکاڵ سەرەتا لە بارودۆخێکی سیاسیی نوێ لە بەڕیتانیا بەکار هێنرا، کە پێناسەکەشی هەر بۆ ئەو کاتە دەگەڕێتەوە، کاتێک لە لایەن چارلز جەیمسەوە لە ساڵی ١٧٩٧دا، گۆڕانکاری و ڕیفۆرمی ڕادیکاڵانەی ڕاگەیاند، کە تێیدا بانگەشەیەکی قووڵ و جەوهەری بۆ مافی مرۆڤ بەگشتی و مافی چینە پەراوێزخراوەکان هەبوو، بەتایبەت مافی دەنگدان بۆ تەواوی چینە جیاوازەکان، کە ئەوکات نەبوو. لە دواتردا چەمکی ڕادیکاڵ وەک چەمکێکی گشتی بەکار دەهێنرا و ئەوانەی دەگرتەوە نوێنەرایەتیی ڕیفۆرمی ڕیشەییان دەکرد. لە دوای بزووتنەوەی ڕیفۆڕمی ڕیشەیی ساڵی ١٨٣٢، کە مافی دەنگدانی بۆ چینی ناوەڕاست دەستەبەر کرد، گرووپێکی ڕادیکاڵ هاوپەیمانییان لەگەڵ فراکسیۆنێکی پەرلەمان بەست بۆ فراوانکردنی مافی دەنگدان، تا چینی کرێکارانیش بگرێتەوە.کاتێک ئەم بزووتنەوەیە مافی دەنگدانی فراوان کرد، ڕادیکاڵەکانی لەندەن ئەرکی ڕێکخستنی دەنگدەرە تازەکانیان بۆ هاوکاریکردنی گۆڕ
درێژه‌

ژمارەی ١ی بڵاوکراوەی ڕەت بڵاو دەکرێتەوە

چوار مانگ بەسەر دروستبوونی بلۆگی ڕەتدا تێپەڕ دەبێت، کە لەو ماوەیەدا و بەپێی ئەو توانایەی کۆمەڵەی ٦٨ و هاوڕێیانی هەیانبوو، چەندین بابەت و وتار و نووسینی خوێندکاریی تێدا بڵاو کراوەتەوە و تا ڕادەیەک جێی خۆی لەو سەرچاوە سەرەکییانەدا کردووەتە کە دەکرێت خوێندکاران وەک شوێنگەیەکی هزری و مەعریفی بە کاری بهێنن. دوابەدوای ئەم ئەزموونە ئەلیکترۆنییە، بۆ زیاتر چوونەناو ئەو کایەی کاری بۆ دەکات و بۆ قووڵتر ڕۆچوونە ناو خوێندکارانەوە، ڕەت دەبێتە بڵاوکراوەیەکی خوێندکاری و لێیەوە و بە قەڵەمی خوێندکاران و گەنجان ئەو پرسە هەستیارانە دەورووژێنرێن و ئەو برینە قەتماغەگرتوانە دەکولێنرێنەوە، کە دەیەیەکە زانکۆ و پەیمانگە و خوێندکاران بە دەستیانەوە دەناڵێنن و سەرچاوەی تەواوی کێشە و گرفتە سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی و کەلتوورییەکانیانە. هەموو ئەمانەش لەژێر دروشمێکدا: ''بۆ خوێندکارێکی بەرەنگار''. لە بڵاوکراوەی ڕەتدا، بە هەمان ئەو ئامانجەی بلۆگەکەی بۆ دروست کرا کار دەکرێت و ڕەچاوی ئەو دۆخە هزری و مەعریفییە دەکرێت کە توێژی خوێندکاران تێیدان؛ زمانێکی ڕوون و ڕەوان، ئایدیایەکی هاوبەش و دەستەجەم
درێژه‌

چەمکەکان: ئایدۆلۆژیا

(٧) لە ئینگلیزییەوە: ساڤان ئاکۆ ''ئایدۆلۆژیا ئەو شاشەیەیە کە مرۆڤ لێیەوە جیهان دەبینێت.'' ئایدۆلۆژیا دیاردەیەکی مۆدێرنە و پەیوەندیی بە دۆخە سیاسی و ئابوورییەکانی سەدەی نۆزدە و بیستەوە هەیە. بە دیاریکراوی و بە زەقی، چەمکی ئایدۆلۆژیا لە ماوەی پێش و پاشی شۆڕشی فەڕەنسیدا پەیدا بوو. لە سۆسیۆلۆجیدا ئایدۆلۆژیا ئەو دیدەیە کە کەسێک بەرانبەر جیهان هەیەتی و کۆکراوەی کەلتوور، بەهاکان، بڕواکان، دۆخە هاوبەشەکان و پیشبینییەکانی خۆیان و ئەوانی ترە. هەروەها ناسنامەیەک بە کۆمەڵگە، گرووپ و پەیوەندیی نێوان کەسەکان دەدات، شێوە بە بیروڕاکان، کردارەکان، کارلێککردنەکان و هەموو ئەوانەی لە کۆمەڵگەدا ڕوو دەدەن، بە شێوەیەکی فراوان دەدات. هەروەها لە سۆسیۆلۆجیدا ئایدۆلۆژیا چەمکێکی ئێجگار گرنگە و کرۆکی ئەو ڕووەیە کە سۆشیالیستەکان لێی دەکۆڵنەوە، چونکە ڕۆڵێکی بەهێز و بنچینەیی دەگێڕێت لە شێوەبەخشین بە ژیانی کۆمەڵایەتی و ئەوەی چۆن کۆمەڵگە بەگشتی ڕێک خراوە و چۆن کار دەکات و ڕاستەوخۆ پەیوەندیی بە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی، سیستمی ئابووریی بەرهەمهێنان و پێکهاتەی سیاسییەوە هەیە. ئایدۆلۆژیا بە هەمان
درێژه‌

☞

☞