وه‌ليد عومه‌ر
''چه‌پ'' زه‌مه‌نێكه وه‌ك وشه‌يه‌كى غه‌ريبى لێ هاتووه و
نەوەیەک دێت كه ئه‌م وشه‌يه ناناسێت؛ وشه‌يه‌كه له به‌ركه‌وتنى يه‌كه‌مدا بۆ
ئه‌و هيچ مانايه‌كى نیيه، ته‌نانه‌ت نه‌شبووه‌ته يادگارى بۆى، چونكه له‌گه‌ڵيدا
نه‌ژياوه. گرنگ نيیه ''نەوە'' ورد به چى مانايه‌ك دێت، به‌ڵام ئه‌و نەوە نوێيه‌ى
كه دێت، ڕه‌نگه بۆ جارێكيش وشه‌ى ''چه‌پ''ى نه‌بيستبێت. هۆكاره‌كه ڕوونه: هه‌ڵكشانى
هه‌ژموونى ئايدۆلۆژياى باڵاده‌ست، كه سه‌رمايه‌دارييه. وه‌ك ده‌زانين ئايدۆلۆژيا
له ناو زمانيشدا خۆى به‌رهه‌م دێنێته‌وه و ته‌نانه‌ت زمان جێيه‌كه بۆ ڕێكخستن و
نيشته‌جێكردنى مه‌رامه ئايدۆلۆژييه‌كان. له كۆنكرێتيترين دۆخه‌وه وه‌ری بگره،
كه ڕووبه‌رى ميديايه، بۆ جارێكيش له سه‌نته‌رى باسوخواسه‌كاندا گوێمان له وشه‌ى
''چه‌پ'' نابێت. غيابى ئه‌م چه‌مكه، كه نزيكه‌ى سه‌ده‌يه‌ك له‌سه‌ر شانۆى
ڕووداوه‌كانى جيهان به تۆخى ئاماده بوو، په‌يوه‌نديى به‌وه‌وه نیيه كه دۆخى
جيهان و ناوخۆى كۆمه‌ڵگەى ئێمه‌ش ڕوو له باشييه، به‌ڵكو به پێچه‌وانه‌وه، پاشه‌كشه‌كردن
به‌م وشه‌يه، ئاماژه‌يه‌كى سيمبولييه به‌وه‌ى كه كێشه‌كانى سیستم تا دێت كه‌ڵه‌كه
ده‌بن و سیستم ده‌يه‌وێت ئه‌و دۆخه سايكۆلۆژييه‌مان بۆ دروست بكات كه چاره‌سه‌ر
هه‌ر بريتييه له كێشه‌كه خۆى، چارەسەرەکە هه‌ر سیستم خۆيه‌تى نه‌ك شتى تر. به
جۆرێك گوايە ته‌نانه‌ت ئايديايه‌كى بێڕه‌حم و ڕاديكاڵى وه‌ك چه‌پيش ناتوانێت چاره‌ى
ڕه‌وشه‌كه بكات. ئايا چه‌پ ده‌توانێت ببێته‌وه به بيرخه‌ره‌وه‌ى به‌ره‌نگارى؟
گرنگ
نیيه له ئه‌كاديميا يان فه‌رهه‌نگى زماندا (قامووس)، چه‌پ چيیه و كێ ده‌گرێته‌وه،
چونكه ئه‌وه دۆخى ماترياڵييه كه زۆر جار ناواخن به چه‌مكه‌كان ده‌به‌خشێت و
له گۆشه‌ى تاريك و ته‌ريكى كتێبه‌كان و فه‌رهه‌نگه‌كان ده‌ريان ده‌هێنێت و ڕه‌هه‌ندى
ديكه‌يان بۆ زياد ده‌كات، گرنگيش نيیە وشه‌ى ''چه‌پ'' و ''به‌ره‌نگارى'' ده‌بنه
مو‌رادیف و هاوماناى يه‌كتر يان نا، گرنگ ئه‌وه‌يه بكرێن به زمانحاڵى توێژه جيا
جياكان. واته به‌ره‌نگارى بكرێته ئيشى ڕاسته‌قينه‌ى چه‌پ و چه‌پيش له فۆڕمێكى
نوێدا ڕووى له هه‌موان بێت و زمان بداته‌وه به به‌سته‌زمانان. ده‌بێت له‌مڕۆدا
زۆرترين پێناسه له چه‌پ دابتاشرێت و زۆرێك به ئايدياى خۆيانى بزانن، ده‌شێت خوێندکارێکی
ئاماده‌يى يان زانكۆ، هونه‌رمه‌ندێك، مامۆستايه‌ك، بێباوه‌ڕێك، ژنێك، فيمينيستێك
به هیى خۆى بزانێت. ئه‌م زمانحاڵبوونه، به‌ر له هه‌ر شت، به‌رگرتنه به‌و سته‌مه
ورد و شاراوه‌يه‌ى كه به ناوى جيا جياوه خزاوه‌ته ناو ژيانى كۆمه‌ڵانى خه‌ڵكه‌وه،
ئيدى له سته‌مى مادى و مه‌عنه‌وييه‌وه بيگره تا به‌رخۆرى و كاڵاپه‌رستى و
زۆركردنى خه‌مۆكى و دابڕانى مرۆڤ له مرۆڤ. هه‌روه‌ها مادەم توێژه جيا جياكان له يه‌كتر
دابڕێنراون و له سياسه‌تى ڕزگارى دوو خراونه‌ته‌وه، ئه‌وا پێويسته چه‌پيش له‌م
پارچه‌بوونه تێبگات و ژماره‌يه‌ك پێناسه‌ى جيا جيا بۆ خۆى بخاته ڕوو. تا هه‌ر كه‌س
ڕێگاى خۆى به‌ره‌و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى سیستم بدۆزێته‌وه و سه‌ره‌نجاميش به‌ره‌نگارييه‌كى
هاوبه‌ش دروست ببێت. كاتێك فه‌نتازياى توێژه كۆمه‌ڵايه‌تييه‌كان هه‌ر يه‌كه به‌ره‌و
جێيه‌ك ئاڕاسته كراوه، ئيدى پێويست ده‌كات چه‌پيش بچێته ناو پنته جيا جياكانى
كۆمه‌ڵگەوه و زمان و خه‌ون و ميكانيزمى خۆى به‌سه‌ر خه‌ڵكدا دابه‌ش بكاته‌وه.
گرنگه تۆزێك له وشه‌ى ''خه‌ڵك'' ڕابمێنين، ئه‌و وشه‌يه‌ى كه به‌ره‌و وشه‌يه‌كى
ئه‌بستراكت و په‌تى ده‌برێت و له واقيعدا ئه‌م ''خه‌ڵك''ه نابينين. خه‌ڵك ئه‌مڕۆ
به كۆمه‌ڵ ده‌چنه ئاهه‌نگ و ياريگە و سه‌يران و مه‌ڕاسيمى سياسييه‌كانه‌وه، به‌ڵام
هێشتا هه‌ر ''خه‌ڵك'' نين به مانا سياسييه‌كه‌ى، هێشتا ئه‌و ڕه‌هه‌نده سياسييه‌يان
لێ داشكێنراوه كه بۆ به‌ره‌نگارى پێويسته. به ده‌ربڕينێكى تر، بۆ هه‌موو شت كۆ
ده‌بنه‌وه، به‌ڵام بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى ڕاسته‌قينه كۆ نابنه‌وه. ئه‌و
کاتەشی به ناوى خۆپيشاندانه‌وه كۆ ده‌بنه‌وه، پتر بۆ ده‌رخستنى شكست و
نائومێدييه‌كانيانه، نه‌ك سه‌رپێخستنى به‌ره‌نگارييه‌كى نوێ. چه‌پى نوێ، واته
بيركردنه‌وه له ئيمكان و ڕه‌خساندنى به‌ره‌نگاريى نوێ، ئه‌مه‌ش پێويستى به
پشوودرێژى و په‌روه‌رده‌كردنى سوبێكتى به‌ره‌نگاره (گه‌رچى ده‌شێت ڕووداوێك دابێت
و زووتر سوبێكتێكى به‌ره‌نگار بخولقێنێت، به‌ڵام له‌دايكبوونى سوبێكتى به‌ره‌نگار
و بكه‌رى به‌ره‌نگار، به‌بێ په‌روه‌ركردنێكى به‌ره‌نگارانه، هه‌ر زوو شكست دێنێت).
هه‌ردوو
وشه‌ى ''چه‌پ'' و ''به‌ره‌نگارى'' ده‌توانن له‌و وشانه بن كه شتيان بۆ زياد بكرێت،
ڕه‌هه‌ندى تر و ئاسۆى تريان بخرێته ده‌م. به كورتى: جارێكى تر دابهێنرێنه‌وه.
وشه‌كان (يان داله‌كان) خۆيان داخراو نين و ئيمكانى تازه‌كردنه‌وه‌يان هه‌يه، به‌ڵام
ده‌بێت تۆزێكيش وريا بين، چونكه ''تازه‌كردنه‌وه'' خۆى له به‌رده‌م مه‌ترسيدايه: ئه‌مڕۆ هه‌ر
شتێك كه‌وته به‌ر تازه‌كردنه‌وه، ئه‌وا له به‌رده‌م مه‌ترسيى تێپه‌ڕاندنيشدايه.
چه‌پى نوێ، ده‌كرێت ناوێك بێت بۆ خوێندنه‌وه و تێگه‌يشتن له‌و دۆخه نوێيه‌ى كه
كۆمه‌ڵگەى ئێمه‌ى گرتووه‌ته‌وه، وه‌ك چۆن ده‌شكرێت ئاوه‌ڵناوى ''نوێ'' گوزارشت بێت
له‌و خۆنوێكردنه‌وه‌يه‌ى سیستم له جيهاندا، كه پێويستى به چه‌پێكى نوێشه تا فێڵ
و ميكانيزمه تازه‌كانى ئيشكردنى كه‌شف بكات و ئه‌گه‌ره‌كانى به‌ره‌نگارييه‌كى نوێ
بڕه‌خسێنێت (كه له ئاستى تيۆريدا له جيهاندا ده‌مێكه هاتووەته ئاراوه).
هاوكات ڕه‌خنه‌كردنى ئه‌و چه‌په كۆن و كلاسيكه‌ش كه به‌ر له هه‌ر شت چه‌پێكى ئه‌نتى
تيۆرييه و هێنده په‌له‌ى پراكتيكیەتى، كه به‌رپێى خۆى و ئاڵۆزيى سیستمه‌كه‌ش
نابينێت. گه‌ر هيچ كام له‌مانه‌ش هۆكاره سه‌ره‌كييه‌كه نه‌بێت، ئه‌وا نوێبوونه‌وه
خۆى پرسێكى مێژوويى - ئۆنتۆلۆژييه و ئايدياكانيش له شوێن و كاتى جيادا مانا و ئه‌ركى
نوێ وه‌رده‌گرن.
